هارمونیکا نام دیگری از سازدهنی است. این ساز در میان سازهای بادی با دهانه آزاد قرار می‌گیرد. سازوکار هارمونیکا به این صورت است که با ارتعاش زبانه، صدای دلنشینی تولید می‌شود. این زبانه از جنس فلز ساخته می‌شود که از یک طرف به بدنه وصل است و از طرف دیگر کاملاً آزاد می‌باشد.
صدای دلنواز هارمونیکا بسیار شبیه به آکاردئون است و به همین دلیل است که تشخیص این دو صدا از یکدیگر برای عموم مردم دشوار می‌باشد. این تشابه به دلیل فرآیند تولید صدای مشابه در هر دو ساز است. سازدهنی از جمله سازهای بادی است که خیلی سریع در میان اقشار و قومیت‌های مختلف محبوب شد، به خصوص افراد سیاه‌پوست. در واقع، سیاه‌پوستان با الهام از صداهای موجود در طبیعت از قبیل صدای پرندگان، جانوران و جنگل به تکامل این ساز کمک بسیار زیادی کردند و سبک‌های مختلفی در نواختن این ساز به وجود آوردند.
در این مقاله، به معرفی کامل سازدهنی یا هارمونیکا می‌پردازیم و با انواع آن آشنا خواهیم شد. اما پیش از آن، توضیح مختصری در مورد تاریخچه‌ی این ساز دلنواز ارائه خواهیم داد. پس، با ما همراه باشید.
تاریخچه‌ی هارمونیکا یا سازدهنی
هارمونیکا یکی از سازهای قدیمی جهان محسوب می‌شود که خاستگاه آن، چین معرفی شده است. چینی‌ها نوع ساز شبیه به هارمونیکا به نام شنگ ساخته‌اند. این ساز از چوب درخت بامبو ساخته می‌شود و خیلی سریع در میان نوزاندگان و علاقمندان به موسیقی آسیای شرقی محبوب شد. شنگ در قرن هجدهم توسط تجار اروپایی وارد این قاره شد و خیلی زود در میان اروپاییان نیز طرفداران بسیار زیادی پیدا کرد.
در قرن هجدهم، سازندگان ساز اروپایی به دنبال ساخت این ساز از فلز بودند. در سال 1820 تا 1821، فردی به نام فردریک لودویک بوشمن که متخصص در زمینه‌ی ساخت ساز بود، توانست سازی با زبانه‌های فلزی به نام آئورا بسازد. ساز آئورا بوشمن را اولین سازدهنی مدرن امروزی می‌دانند. با این وجود، این ساز تنها برای تولید چند نت محدود ساخته شده بود.
در سال 1825، فردی به نام ریتا موفق به ساخت سازدهنی با 10 سوراخ و دو صفحه شد. هر سوراخ دارای یک زبانه فلزی بود. صدا در این ساز از طریق عمل دم و بازدم و گردش هوا در میان زبانه‌ها تولید می‌شد. سازدهنی ربتا بسیار شبیه به سازدهنی دیاتونیک امروزی است.
اولین خط تولید هارمونیکا در سال 1829 در وین راه‌اندازی شد و بعد از آن، خیلی سریع به قسمت‌های مختلف اروپا و جهان نیز گسترش یافت.
انواع هارمونیکا
سازدهنی را می‌توان بر اساس ساختمان و کاربردش به دو دسته‌ی اصلی تقسیم کرد: سازدهنی دوزبانه‌ای و سازدهنی تک‌زبانه‌ای. در این نوع تقسیم‌بندی، سازدهنی‌هایی که برای تکنوازی کاربرد دارند، بیشتر در نظر گرفته می‌شوند و باید از سازدهنی‌های مناسب برای گروه‌نوازی صرف‌نظر کرد. در ادامه بیشتر با سازدهنی‌های دوزبانه‌ای و تک‌زبانه‌ای آشنا خواهیم شد.
سازدهنی دوزبانه‌ای
همانطور که از نامش مشخص است، سوارخ‌های موجود در این نوع سازدهنی دارای دو زبانه هستند و صدا بر اساس عمل دمش و مکش در این ساز تولید می‌شود. به عبارت دیگر، صدا هر نت در اثر ارتعاش این دو زبانه تولید می‌شود. از جمله مهم‌ترین سازدهنی‌های دوزبانه‌ای می‌توان به نوع اکتاو و ترمولو اشاره کرد.
- نوع اکتاو: در سازدهنی نوع اکتاو، دو زبانه به اندازه‌ی یک اکتاو با یکدیگر کوک می‌شوند و دو زبانه همزمان با هم ارتعاش می‌کنند. به همین دلیل است که تمام نت‌ها با فاصله‌ی یک اکتاو (یا یک هشتم) با یکدیگر شنیده می‌شوند.
- نوع ترمولو: در سازدهنی‌های نوع ترمولو، دو زبانه با اختلاف کم در فرکانس نسبت به یکدیگر کوک می‌شوند؛ در نتیجه، هر دو زبانه هنگام نواختن این ساز با هم مرتعش می شوند. در نتیجه، صدایی با کیفیت دوگانه ایجاد می‌شود که به آن اثر ترمولو گفته می‌شود. تفاوت ظاهری هارمونیکا نوع ترمولو با نوع اکتاو، وجود دو ردیف سوراخ کنار هم در نوع ترمولو است.
ساز دهنی تک‌زبانه‌ای
نت‌های نواخته شده در سازدهنی تک‌زبانه در اثر ارتعاش یک زبانه ایجاد می‌شوند. از مهم‌ترین هارمونیکا تک‌زبانه‌ای می توان به دیاتونیک و کروماتیک اشاره کرد. سازدهنی دیاتونیک را می‌توان قدیمی‌ترین نوع هارمونیکا دانست که در هر سوراخ دو زبانه وجود دارد و نت‌ها تنها در اثر عمل دمش یا مکش ایجاد می‌شوند.
مشهورترین سازدهنی دیاتونیک، نوع ماژور است که در حالت کلی، امکان نواختن نت‌های غیر از گام ماژور توسط این ساز وجود ندارد. البته، امروزه بسیاری از نوازندگان حرفه‌ای این ساز توانسته‌اند با بهره‌گیری از تکنیک‌های مختلف از جمله بندینگ یا اور بندینگ به اجرای نت‌های گام های دیگر از جمله کروماتیک نیز بپردازند.
سازدهنی کروماتیک به منظور تعویض زبانه‌ها از یک شستی متحرک در کنار بدنه استفاده می‌کند. این نوع سازدهنی می‌تواند 12 نت کروماتیک را اجرا کند. به همین دلیل است که به عنوان کامل‌ترین نوع هارمونیکا شناخته می‌شود و از نظر قیمت نیز گران‌تر از سایر انواع سازدهنی است. سازدهنی‌های کروماتیک موجود در بازار ایران معمولاً بر اساس گام دو ماژور ساخته می‌شوند. با این وجود، چون باید زبانه‌ها به صورت دستی جابه‌جا شوند، تمامی نیم‌پرده‌ها را می‌توان اجرا کرد. در نتیجه، دیگر نیازی به بکار بردن تکنیک‌های بندینگ و اور بندینگ نمی‌باشد.
کاربرد ساز دهنی
کاربرد هارمونیکا بر اساس قابلیت‌های مختلف و جنس صدا در هر سبک موسیقی متفاوت است. به عبارت دیگر، نوع سازدهنی باید بر اساس سبک موسیقی که نواخته می‌شود، انتخاب گردد. به عنوان مثال، برای نواختن موسیقی در سبک‌های فولک یا پاپ باید از سازدهنی‌های اکتاو و ترمولو استفاده کرد. نواختن موسیقی سبک فولک، ایرلندی، راک، کانتری، بلوز و پاپ با استفاده از سازدهنی دیاتونیک امکان‌پذیر است.
با استفاده از سازدهنی کروماتیک نیز می‌توان موسیقی‌های مختلف در سبک‌های ایرلندی، جاز، کلاسیک و پاپ را اجرا کرد. سازدهنی‌های بیس و کورد نیز بیشتر برای گروه‌نوازی و همچنین اجرای موسیقی سبک کلاسیک کاربرد دارد.
سخن پایانی
سازدهنی یا همان هارمونیکا از جمله محبوب‌ترین سازهای بادی در جهان محسوب می‌شود که صدای بسیار دلنشینی دارد. بسیاری از افراد، صدای این ساز را با صدای آکاردئون اشتباه می‌گیرند. سازدهنی دارای انواع مختلفی است که با توجه به سبک موسیقی انتخاب می‌شود. محبوبیت این ساز در میان افراد سیاه‌پوست بسیار زیاد است. به همین دلیل است که کاربرد آن در موسیقی بلوز بسیار رایج می‌باشد. با این وجود، هر یک از انواع هارمونیکا برای نواختن سبک‌های مختلف موسیقی طراحی و ساخته شده‌اند.