در مطالعه تاریخ اکثر فرهنگ‌ها، می‌توان اثری از موسیقی را مشاهده نمود؛ استفاده از یک ساز در فرهنگ هر کشوری، گوشه‌ای از تحولات آن جامعه را در طی زمان‌های مختلف نمایان می‌کند. یکی از سازهایی که رواجش در جامعهای، نشان‌دهنده سبک زندگی و خصوصیت‌های اجتماعی و فرهنگی آن ملت است، ساز دهنی می‌باشد. ساز دهنی از جمله سازهای قدیمی و معروف در کشورهای گوناگونی به‌شمار می‌‌رود؛ اگرچه شروع پیدایش آن در چین بود، با گذشت زمان به اروپا رسید و در آنجا با تغییراتی روبرو شد و در طی دوره‌های مختلف از اروپا به ایالات متحده و باقی کشورها فرستاده و با استقبال بی نظیر هنرمندان در سراسر جهان روبرو شد. ساز دهنی یا همان هارمونیکا جز سازهای بادی می‌باشد و در گروه سازهای زبانه آزاد به حساب می‌آید. این ساز همانطور که از نامش پیداست با قرارگیری بر روی دهان توسط نوازنده و نیز نواختن آن موجب تولید صدایی همچون سازهای بادی می‌شود. هدف از نگارش این مقاله، آشنایی با انوع ساز دهنی می‌باشد؛ اما قبل از آن، نگاهی به تاریخچه این ساز خوش‌نوا خواهیم داشت. پس با ما در ادامه مقاله همراه باشید.
نگاهی به تاریخچه انواع ساز دهنی
چینی‌ها برای اولین بار سازی به نام شنگ را که شبیه به ساز دهنی‌های کنونی است، تولید کردند. ساز شنگ تولید شده از چوب گیاه بامبو بوده و در طی زمان کوتاهی تبدیل به سازی معروف در آسیای شرقی شد. این ساز در قرن هجدهم به اروپا راه یافت و به سرعت در میان اروپاییان طرفدار پیدا کرد. در اروپا بعضی از سازندگان ساز، پس از انجام آزمایشات گوناگون، نمای جدیدی را برای این ساز طراحی کردند. یکی از سازندگان ساز به جای چوب از فلز استفاده کرد و سازی با زبانه‌های فلزی ساخت و آن را آئورا نامید. سال‌ها بعد، فرد دیگری در اروپا شروع به تولید سازی به نام ریتا که شبیه به ساز دهنی امروزی بود، نمود. نت‌هایی که ساز دهنی ریتا قادر به تولید آن بود بسیار به نوعی ساز دهنی به نام دیاتونیک که در ادامه در انواع ساز دهنی به آن می‌پردازیم، بود. پس از گذشت سالیان سال، این سازها به آلمان راه پیدا کردند و با انجام یک سری تغییرات توسط تاجر موفقی به آمریکا صادر شدند. ساز دهنی در آمریکا بسیار معروف و پر طرفدار گشت به طوری که همواره در سبک‌های مختلف از جمله بلوز استفاده می‌شد.
اجزای تشکیل دهنده انواع ساز دهنی
در ساز دهنی، تولید صدا به وسیله ارتعاش یک زبانه می‌باشد که از یک طرف متصل به ساز و از طرف دیگر آزاد است. انواع ساز دهنی دارای ساختار مشابهی هستند؛ ساختمان کلی این سازها شامل صفحه تیغه دمش، شانه، کاور پلیت بالایی، کاور پلیت پایینی، صفحه تیغه مکش می‌باشد. مهم‌ترین بخش ساز دهنی، شانه می‌باشد که وظیفه انتقال صدای وارد شده به صفحه تیغه دمش و مکش را دارد. صفحه‌های دمش و مکش زبانه‌های آزادی را دارند که در حین برخورد هوا با آن، نت کوک شده بر آن به آوا و صدایی تبدیل می‌شود.
انواع ساز دهنی
ساز دهنی انواع مختلفی دارد که در ادامه به معرفی برخی از بهترین آن‌ها می‌پردازیم.
- ترمولو:
ساز دهنی ترمولو یکی از انواع ساز دهنی می‌باشد که ۲۴ سوراخ و یک نت به ازای هر سوراخ دارد و در آن، سوراخ‌های زوج با مکش هوا و سوراخ‌های فرد با دمیدن، صدا را تولید می‌کنند. این ساز، برای تولید هر نت دو تیغه دارد و در طول نواختن هم زمان با هم به ارتعاش در می‌آیند؛ یکی از آن‌ها بم‌تر و دیگری کمی زبرتر می‌باشد. نحوه نواختن با ساز دهنی ترمولو به این صورت است که معمولا با دمیدن به طور همزمان دو سوراخ بالا و پایین صدایی ساخته می‌شود که در اثر اختلاف ارتعاش آن دو زبانه، مقداری لرزان می‌باشد. هر چه ارتعاش دو زبانه، مقدار بیشتری با هم اختلاف داشته باشند، ترمولوی ساخته شده نیز، بیشتر می‌شود. ساز دهنی‌های ترمولوی آسیایی، نسبت زبانه‌های دوگانه کوکشان، نزدیک‌تر می‌باشد و در نتیجه صدای ترمولو وضوح کمتری دارد که اصطلاحا به آن ترمولوی خشک می‌گویند. در مقابل ساز دهنی‌های ترمولوی غربی، کوک شدن زبانه‌های دوگانه آن‌ها با اختلاف بیشتری صورت می‌گیرد و در نتیجه صدای ترمولوی واضحی را می‌سازند که اصطلاحا به آن ترمولوی خیس می‌گویند. از سبک‌های رایج این ساز دهنی می‌توان به سبک‌های پاپ، فولک و راک اشاره کرد. ساز دهنی ترمولو می‌تواند در گرو‌ه‌های موسیقی و یا به صورت تک‌نوازی استفاده شود.
- دیاتونیک:
از جمله قدیمی‌ترین انواع ساز دهنی ساخته شده، می‌توان به ساز دهنی دیاتونیک اشاره کرد. ساز دهنی دیاتونیک ۱۰ سوراخ دارد، اگرچه این ۱۰ سوراخ در حالت عادی با تولید ۱۹ نت می‌توانند باعث پوشش محدوده کمتر از ۳ اکتاو شوند؛ با کمک تکنیک bending توانایی نواختن نت‌های بیشتری را نیز دارند. این ساز شامل ساختار ساده‌ای اعم از شانه، Reed-plate و Cover plate می‌باشد. شانه بدنه اصلی ساز است که حاوی مسیرهای عبور هوا می‌باشد که در این مسیرهای هوا، تیغه‌ها وجود دارند. در نوع قدیمی تر سازها، شانه‌ها معمولا از جنس چوب بودند ولی امروزه معمولا از پلاستیک یا فلز تولید می‌شوند. Reed-plate صفحه‌ای می‌باشد که تیغه‌های ارتعاش کننده بر روی آن هستند و این تیغه‌ها عموما از فلز برنج تولید می‌شوند، با این حال امکان اینکه برخی از آن‌ها از جنس آلومینیوم، پلاستیک و استیل تولید شده باشند نیز، وجود دارد. تیغه‌های خارجی در پاسخ به مکش، ارتعاش می‌کنند و در مقابل، تیغه‌های داخلی در پاسخ به دمیدن به ارتعاش در می‌آیند. صفحه‌های Cover plate در دو طرف ساز برای ایجاد پوششی بر شانه و Reed-plate هستند. این صفحات در اکثر ساز دهنی‌های دیاتونیک از نوع فلز می‌باشند ولی گاهی امکان دارد از چوب و پلاستیک تولید شده باشند. این سازها شامل دو نوع کاور پلیت صفحه‌های باز و بسته هستند که نوع بسته آن‌ها باعث تولید صدای بلندتری می‌شوند. از ساز دهنی دیاتونیک می‌توان در سبک‌های فولک، پاپ، جاز و کلاسیک استفاده کرد.
- کروماتیک:
یکی از معروف‌ترین انواع ساز دهنی در ایران، ساز دهنی کروماتیک می‌باشد. ساز دهنی کروماتیک توانایی تولید ۱۲ نت گام کروماتیک موسیقی کلاسیک یا غربی را دارد. اجزای ساز دهنی کروماتیک نسبت به دیاتونیک اجزای ظریف تر و بیشتری دارد. این ساز علاوه بر شانه، صفحات تیغه‌ای و کاور پلیت‌ها، دارای ویندسیورها و اسلاید و فنر نیز می‌باشد. وظیفه ویندسیور جلوگیری از ایجاد چند نت همزمان می‌باشد، به طوری که اجازه آزاد شدن به هیچ هوایی را نمی‌دهد. همچنین اسلاید و فنر برای تولید نت‌های نیم پرده کاربرد دارند. در ساز دهنی کروماتیک، نت‌ها با فشردن اسلاید در بغل ساز دهنی نیم پرده، دگرگون می‌شوند. اسلاید باعث تغییر مسیر هوا با استفاده از جابجا شدن یک قطعه کشویی می‌شود. این ساز عموما به صورت ۱۲، ۱۴ و یا ۱۶ سوراخ وجود دارد؛ هر سوراخ توانایی تولید ۴ نت را دارد و در نتیجه یک ساز کروماتیک ۱۲ سوراخ، ۳ اکتاو دارد. از جمله سبک‌هایی که در آن از ساز دهنی کروماتیک استفاده می‌شود، می‌توان به کلاسیک، پاپ و جاز اشاره کرد.
سخن پایانی
همانطور که پیش‌تر ذکر شد، موسیقی همواره نمایانگر بخشی از فرهنگ هر جامعهای می‌باشد. با استفاده از موسیقی و سازهای مختلف می‌توان به درون تاریخ و هنر فرهنگ‌های مختلف سفر کرد. در مقاله انواع ساز دهنی، ما به معرفی مختصری از اصلی‌ترین انواع ساز دهنی پرداختیم تا شما را با یکی از سازهای دلنشین دنیا آشنا کنیم. امیدواریم این مقاله برای شما مفید بوده باشد؛ ممنون که تا اینجا همراه ما بودید.