برخی اختراع ساز قانون را به افلاطون نسبت می‌دهند و عده‌ای بر این باور هستند که مخترع این ساز فارابی است و برخی دیگر منشأ آن را خراسان می‌دانند، هر چند هیچ یک از این نظردهندگان دلیل بر ادعای خود ندارند. در فرهنگ کلاسیک شرق موردی از سازهای خانواده سیتار پیدا نشده است. اما در این بین سرچشمه ساز قانون نیز مانند خیلی از سازهای دیگر پنهان مانده است. آنچه بیش‌تر احتمال دارد این است که قانون از سرزمین‌های خاور نزدیک به اروپا رسیده و آن را مکانیزه و بزرگ‌ترین ساز کلاویه‌دار سیمی را ساخته و پرداخته کرده‌‌اند. فارابی این ساز را هزار سال پیش، به صورت ۴۵ سیمی اختراع و در کتاب خود «الموسیقی الکبیر» بیان نموده است.
ساز قانون چه ویژگی‌هایی دارد
ساز قانون یکی از قدیمی‌ترین سازهای زهی مضرابی ایرانی است که توانایی بیان گوشه‌های موسیقی ایرانی را دارد ولی متاسفانه مدت مدیدی است که در سرزمین ما ناشناخته مانده. این در حالی است که در کشورهای همجوار از این ساز استفاده می‌شود. موسیقی‌دانان ایرانی نزدیک به 50 سال است که به اجرای این ساز روی آورده‌اند.
زمینه کار این موسیقی‌دانان بر نغمه‌های موسیقی ایرانی مبتنی است، اما به دلیل تقلید ناآگاهانه از روش و سبک نوازندگی موسیقی عربی، این فکر اشتباه به وجود آمده که قانون یک ساز عربی است و نحوه نواختن آن هم باید به شیوه و شکل عربی باشد.
سازهای قانون فعلی موجود در ایران که بر اساس پرده‌بندی‌های خاص خود از کشورهای دیگر به سرزمین ما وارد شده و یا از روی همان الگوها در ایران ساخته شده است. اما هیچ یک جوابگوی موسیقی ایرانی نیستند. برای نواختن ساز قانون، تکنواز (سولیست) آن در ردیف اول نوازندگان می‌نشیند و باید ساز را روی زانوهای خود یا روی میز قرار دهد. نوازنده ساز دو دست خود را به فاصله یک اکتاو از هم قرار می‌دهد و دست راست اندکی زودتر از دست راست به سیم مضراب می‌زند. در این حالت صوتی دو صدایی، و همنام به فاصله یک اکتاو از ساز شنیده می‌شود.
ساختمان و اجزای ساز قانون
ساز قانون از اجزای متفاوتی تشکیل شده است. از اجزای آن می‌توان به کلاف ساز، پیشانی، پوست، پرده گردان، پایه خرک، زخمه (مضراب)، سیم، شبکه‌های صوتی، کلید کوک، حلقه مضراب، شیطانک، جعبه سیم‌گیر، خرک و قاب پوست اشاره کرد. در ادامه هر کدام را به طور مختصر معرفی می‌کنیم.
جعبه صوتی
دو صفحه ذوزنقه‌ای شکل که با چهار کلاف جانبی به هم متصل شده‌اند. جعبه صفحه ساز قانون از دو صفحه به شکل ذوزنقه قائم‌الزاویه بوده که با کلاف‌های چهارگانه جانبی به هم وصل می‌شوند.
صفحه رو
صفحه رویی را که در ساز سنتور وجود دارد به صورت دو گل مشبک، که محل خروج صدا بوده و روی آن دو ردیف ۹ تایی خرک قرار گرفته است. در ساز قانون، صفحه رویی نیز دارای شبکه‌های مشبکی برای خروج صدا است که در سمت چپ ۲۷ پره گردان و ۸۱ گوشی و در سمت راست یک خرک با چهار تکه پوست مستطیلی در زیر آن قرار می‌گیرد.
پل‌های درون جعبه صوتی
پل‌های استوانه‌ای شکل و به قطر مداد، بین صفحه رویی و زیری قرار گرفته است که فشار وارد بر صفحه رویی را کنترل می‌کنند تا صفحه تغییر شکل پیدا نکند.
خرک
خرک ساز قانون، یک تیغه باریک به اندازه حدود ۳۵ سانتی‌متر و ارتفاع ۲ سانتی‌متری است که به کمک چهارپایه چوبی کوچک روی سطح پوست‌ها نصب می‌شود و کلیه سیم‌ها از روی آن عبور می‌کند.
گوشی‌های ساز قانون
ساز قانون دارای گوشی‌هایی از جنس چوب و میخی شکل است. یک سر آن‌ها شبیه هرم و سر دیگر باریک است. این گوشی‌ها باید به صورت عمودی روی سطح ساز و سمت چپ قرار بگیرند.
کلید کوک
کوک یا کلید کوک در ساز قانون یک کلید ۱۰ سانتی متری است. یک سر آن سوراخی به اندازه سر پهن گوشی‌ها دارد. این کلید برای کوک کردن ساز است و باید در دست چپ نوازنده قرار بگیرد.
شیطانک
شیطانک دو قطعه باریک چوبی با قاعده‌ای ذوزنقه شکل است که روی پره گردان و گوشی‌ها نصب می‌شود. در طول شیطانک، یک مفتول فلزی با همان طول قرار دارد که سیم‌ها بعد از عبور از شیار روی آن می‌گذرد و صدای ساز را شفاف‌تر می‌کند.
سیم گیر
سیم یا جعبه‌های گره ساز قانون در سمت راست و کلاف جانبی تو خالی است که گره وترها در این قسمت قرار دارد. سپس از سوراخ‌های تعبیه شده بیرون آمده و روی خرک قرار می‌گیرند.
مضراب
مضراب ساز قانون از یک حلقه ژهن فلزی که جنس آن از نقره یا برنج است، تهیه می‌شود. این وسیله باید روی بند دوم انگشت سبابه قرار بگیرد. برای نواختن داخل این حلقه‌ها یک تبغه به طول و عرض 4 سانت در 1 سانت قرار می‌گیرد که مثل ناخن عمل می‌کند.
شیوه نواختن ساز قانون
برای نواختن ساز قانون، باید آن را روی میز شیب‌دار که به طرف نوارنده باشد، قرار داد. البته ساز باید با وضع نشستن نوازنده متناسب باشد، به طوری که قاعده ساز به سمت پایین و نزدیک به بدن نوازنده قرار بگیرد. میزی که زیر ساز قرار می‌گیرد و باید از صندلی نوازنده کمی بلندتر و زیر آن خالی باشد. بهتر است حالت اعضای بدن نوازنده به این شکل باشد:
ساعد باید با بازو یک زاویه قائمه تشکیل دهد. کمر و ستون فقرات، کاملاً صاف و به طرف جلو خم نشود. آرنج‌ها باید به سمت داخل بدن قرار بگیرند. دست‌ها روی سیم‌ها تکیه داده نشوند. هر دو دست از شانه‌ها در حالت نواختن آزاد باشد، یعنی به دست فشاری وارد نشود زیرا گاهی ممکن است بنا به ضرورت مجبور به قرار دادن قانون بر روی پا باشیم. در این شرایط است که باید یک پا را بر روی پای دیگر انداخته و ساز را روی پا قرار دهیم. حتی می‌توان روی زمین و به اصطلاح عامیانه چهار زانو نشست و ساز را روی پاها قرار داد.
مضراب ساز قانون یا انگشتانه
عبارت است از دو حلقه فلزی که از جنس نقره، ورشو، برنج و… که به‌طور پهن و مدور و به اندازه بند دوم انگشت نشانه ساخته شده باشد. مضراب‌هایی که داخل حلقه قرار می‌گیرد از شاخ گاو، گوزن، بز کوهی و… ساخته می‌شود. حلقه‌های مضراب را باید در انگشت نشانه قرار داد و مضراب باید به طرف داخل دست باشد، درست میان حلقه و انگشت جای دارد. مضرابی که ساخته می‌شود باید از نوک انگشت نشانه کمی بلندتر و از زیر بند دوم انگشت ژایین‌تر باشد.