معرفی دستگاه های موسیقی ایرانی

شاید اینطور به نظر برسد که هیچ‌کس دستگاه های موسیقی ایرانی را جدی نمی‌گیرد اما نباید فراموش کرد که موسیقی سنتی ایرانی با نام موسیقی دستگاه‌ها شهرت دارد. موسیقی سنتی ایرانی شامل هفت دستگاه متفاوت است که سالیان سال در سراسر کشور رواج داشته و حتی بر فرهنگ موسیقیایی کشورهای همسایه ازقبیل ارمنستان، آذربایجان، پاکستان، افغانستان و ترکیه تاثیر گذاشته است. در این مقاله، دستگاه های موسیقی ایرانی را به طور مختصر معرفی خواهیم کرد اما پیش از آن، توضیح مختصری در مورد دستگاه موسیقی ارائه می شود. پس، با ما همراه باشید.

دستگاه موسیقی چیست؟

منظور از دستگاه موسیقی، ترکیبی از نغمه‌هایی است که در یک گام و با فواصل نت هماهنگ اجرا می‌شوند. همانطور که در ابتدای مقاله نیز بدان اشاره شد، موسیقی سنتی ایرانی دارای هفت دستگاه است که هر یک حال و هوای کاملاً متفاوتی را به گوش مخاطب می‌رسانند. قدمت بکار بردن دستگاه های موسیقی ایرانی به دوران قاجار می‌رسد. به دلیل بکار بردن همین دستگاه‌هاست که موسیقی ایرانی، تمایز قابل توجهی با موسیقی بسیاری از کشورهای دنیا دارد.

اگر به خود کلمه دستگاه توجه کنید، متوجه می‌شوید که از دو واژه جدا یعنی «دست» و «گاه» تشکیل شده است و بر مکان و زمان نغمه اجرا شده اشاره دارد. لازم به ذکر است که از دوران ساسانی تاکنون، به موسیقی که با دست اجرا می شود، دستان می‌گویند. اکنون که با دستگاه موسیقی آشنایی مختصری پیدا کردید، به معرفی هفت دستگاه موسیقی سنتی ایرانی می‌پردازیم. این دستگاه‌ها عبارتند از: دستگاه شور، دستگاه راست پنجگاه، دستگاه سه‌گاه، دستگاه همایون، دستگاه چهارگاه، دستگاه ماهور و دستگاه نوا.

دستگاه شور

احتمالاً نام دستگاه شور بارها به گوشتان خورده است. دستگاه شور مادر دستگاه های موسیقی ایرانی و شاد مهم‌ترین آن‌هاست. به عبارت دیگر، پنج دستگاه دیگر از دستگاه شور نشأت می‌گیرند. شور در زبان عبری به معنی آواز و سرود است و کاربرد آن از زمان ساسانیان تاکنون در زبان فارسی شده رواج دارد.

همانطور که از نامش مشخص است، موسیقی‌هایی که در این دستگاه اجرا می‌شوند، پرشور و شاد هستند و اکثر موسیقی‌هایی که در جشن‌ها به گوش می‌رسند، در دستگاه شور ساخته شده‌اند. نکته بسیار مهمی که در مورد دستگاه شور وجود دارد، این است که این دستگاه علاوه بر آوازهای فرعی دارای آوازهای مستقلی ازقبیل ابوعطا، بیات ترک، افشاری و دشتی نیز می‌باشد.

دستگاه شور را می‌توان در کوک‌های متفاوتی اجرا کرد اما مهم‌ترین آن‌ها شور سل و لا (راست کوک) و شور دو و ر (چپ کوک) است. از قطعه‌های معروف موسیقی سنتی که در دستگاه شور نواخته شده است، می‌توان به تصنیف «مرا عاشق» از شهرام ناظری، «زیباترین» از علیرضا افتخاری و «یاد ایام» از محدرضا شجریان اشاره کرد.

دستگاه راست پنجگاه

یکی از دستگاه های موسیقی ایرانی، دستگاه راست پنجگاه است. بر اساس تاریخ موسیقی ایران، گفته می‌شود که ردیف‌های موسیقی سنتی در زمان قاجار تدوین شده است. گوشه‌های اصلی آن به دستگاه‌های شور، ماهور، همایون، اصفهان، سه‌گاه و چهارگاه اختصاص داده شده است و باقیمانده در دستگاه راست پنجگاه قرار می‌گیرند.

شباهت بسیار زیادی بین دستگاه راست پنجگاه و ماهور وجود دارد. اما تفاوت اصلی این دو دستگاه در گردش مولودی‌ها و حرکت نت‌هاست. لازم به ذکر است که تعداد موسیقی‌های کار شده در این دستگاه بسیار کم است. از مهم‌ترین قطعه‌های دستگاه راست پنجگاه می‌توان به آلبوم «ساز نو آواز نو» از شهرام ناظری، آلبوم «مقام صبر» از پرویز مشکاتیان با صدای علیرضا افتخاری و آلبوم «راز و نیاز» از حسین علیزاده با صدای علیرضا افتخاری اشاره کرد.

دستگاه سه‌گاه

از دیگر دستگاه های موسیقی ایرانی، دستگاه سه‌گاه است. از دستگاه سه‌گاه بیشتر برای بیان احساس غم و اندوهی که در نهایت به امید ختم می‌شود، بکار می‌رود. به همین دلیل است که قطعه‌های اجرا شده در دستگاه سه‌گاه اغلب غمگین و حزن‌آور هستند. شباهت بسیار زیادی بین دستگاه سه‌گاه و دستگاه چهارگاه وجود دارد ازجمله شباهت در جای درجه‌های آن‌ها. به همین دلیل است که دستگاه سه‌گاه با عنوان برادر دستگاه چهارگاه نیز شناخته می‌شود. با این وجود، این دو دستگاه در فواصل نت‌ها با یکدیگر تفاوت قابل توجهی دارند.

از مهم‌ترین قطعه‌های اجرا شده رد دستگاه سه‌گاه می‌توان به آلبوم «رسوای دل» از محمدرضا شجریان، آلبوم «شوق دوست» از محمدجواد ضرابیان با صدای همایون شجریان و تصنیف «رسوای زمانه» از همایون خرم اشاره کرد.

دستگاه همایون

همانطور که از نامش پیداست، دستگاه همایون بیشتر برای قطعاتی که حالت اشرافی و شاهانه دارند، بکار می‌رود. با این وجود، از این دستگاه در بسیاری از لالایی‌های ایرانی استفاده شده است. حتی می‌توان آثار آن را در موسیقی زورخانه‌ها نیز دید. دستگاه همایون از دستگاه های موسیقی ایرانی است که شباهت زیادی به دستگاه شور دارد به طوری که با بم کردن نت سوم دستگاه همایون به میزان نیم‌پرده می توان وارد دستگاه شور شد.

از قطعه‌های معروف دستگاه همایون می‌توان به آلبوم «بیداد» از پرویز مشکاتیان با صدای محمدرضا شجریان، آلبوم «بی‌قرار» از محمدجلیل عندلیبی با صدای شهرام ناظری و تصنیف «سرگشته» از همایون خرم با صدای حسین قوامی اشاره کرد.

دستگاه چهارگاه

موسیقی دستگاه چهارگاه به دلیل انرژی بالایی که دارد، بیشتر در قطعات صبحگاهی بکار می‌رود. پس اگر احساس کسالت می‌کنید، با شنیدن قطعات دستگاه چهارگاه حتماً سرحال خواهید شد. از قطعه‌های معروف دستگاه چهارگاه می‌توان به آلبوم دستان اثر پرویز مشکاتیان و با صدای محمدرضا شجریان، قطعهٔ سلام صبحگاهی اثر حسن کسائی و آلبوم نخستین دیدار بامدادی اثر کیهان کلهر اشاره کرد.

دستگاه ماهور

دستگاه ماهور با داشتن بیش از 50 گوشه یکی از گسترده‌ترین دستگاه های موسیقی ایرانی به شمار می‌رود. اغلب قطعات ساخته شده در دستگاه ماهور بسیار شاد هستند و بیشتر در جشن‌ها اجرا می‌شوند. دستگاه ماهور شامل چند بخش است: موسیقی منطقه سیستان و بلوچستان، موسیقی منطقه خراسان و لرستان، موسیقی آذری آذربایجان.

دستگاه ماهور را می‌توان شبیه به گام ماژور در موسیقی کلاسیک غربی دانست. از مهم‌ترین قطعات نواخته شده در دستگاه ماهور می‌توان به آهنگ «وفا» از محمدرضا شجریان، آلبوم «بت چین» از محمدرضا شجریان و آهنگ «مرغ سحر» از محمدرضا شجریان اشاره کرد.

دستگاه نوا

قطعات ساخته شده در دستگاه نوا نه زیاد شاد هستند و نه زیاد غمگین. بسیاری از اساتید، دستگاه نوا را مشتق از دستگاه شور می‌دانند به طوری که این دستگاه در گذشته جز دستگاه شور بوده است. اما تفاوت اصلی این دو دستگاه در فواصل نت و شخصیت مستقل آوازی است. اگر بخواهیم مقایسه‌ای میان موسیقی کلاسیک غربی و دستگاه های موسیقی ایرانی انجام دهیم، دستگاه نوا را می‌توان شبیه به گام مینور دانست.

از قطعات معروف دستگاه نوا می‌توان به «آواز نوا» از جلال الدین تاج اصفهانی و تار جلیل شهناز، آلبوم نی نوا ساخته حسین علیزاده و آلبوم «چهره به چهره» از محمدرضا لطفی با صدای محمدرضا شجریان اشاره کرد.