دف یکی از مهم‌ترین سازهای کوبه‌ای ایرانی محسوب می‌شود. این ساز از یک حلقه‌ی چوبی پوشیده شده با پوست نازک ساخته می‌شود. صدای تولید شده در این ساز به کمک ضربه انگشت برای قسمت‌های مختلف صفحه‌ی آن ایجاد می‌شود. دف، شباهت بسیار زیادی به سازهای کوبه‌ای دیگر ایرانی از قبیل دایره دارد اما از آن بزرگ‌تر است و صدای بم تری را تولید می‌کند.
در این مقاله، چندین حرکت ساده در دف‌نوازی و نکات کلیدی مربوط به آن‌ها را آموزش خواهیم داد. اما پیش از آن، کمی با خود ساز دف آشنا خواهیم شد. پس، با ما همراه باشید.
آشنایی با ساز دف
برای یادگیری دف‌نوازی، ابتدا باید با خود ساز دف آشنایی پیدا کنید. صفحه ی این ساز به سه قسمت تقسیم می‌شود: قسمت مرکزی، میانه و کناره. حرکات مختلف با ضربه زدن به این سه قسمت صفحه‌ی دف انجام می‌شود.
دف از یک بدنه‌ی استوانه‌ای شکل چوبی تشکیل شده است که یک طرف آن را با پوست حیوانات یا پلاستیک می پوشانند. بهترین نوع دف از پوست حیوانات در فصل بهار ساخته می‌شود. پوست حیوانات به کمک سریش به کلاف دف می‌چسبد و به کمک گل‌میخ محکم می‌شود. ضخامت یک سمت از کلاف بدنه‌ی این ساز کمتر از سمت دیگر است.
به طور کلی، ساختمان این ساز را می‌توان به بخش‌های زیر تقسیم کرد:
- کلاف اصلی
- پوست
- حلقه‌ها
- گل‌میخ‌ها
- کمانه
منظور از کمانه، حلقه‌ی چوبی با عرض 5 تا 6 سانتی‌متر است. کمانه دو نوع است: کمانه یک کمه و کمانه دو کمه. حلقه‌ی دایره‌ای شکل آن دارای قطری بین 50 تا 55 سانتی‌متر می‌باشد. هر چه این دایره به صورت متقارن‌تر ساخته شود، صدای تولید شده توسط ساز زیباتر و بهتر خواهد بود. در قسمت پشت صفحه‌ی دف، فرورفتگی برای استقرار انگشت شست در نظر گرفته شده است. این فرورفتگی را شستی می‌گویند.
دف‌ها از پوست مصنوعی یا پوست طبیعی ساخته می‌شوند. پوست طبیعی از حیواناتی از قبیل گوسفند، بز، میش و آهو ساخته می‌شود. هر چه پوست کهنه‌تر باشد، برای ساخت دف مناسب‌تر خواهد بود. منظور از پوست کهنه، پوستی است که اگر به آن آب بزنید، بوی بدی ساطع نشود.
سازهایی که با پوست مصنوعی ساخته می‌شوند، طرفداران بیشتری دارند. از جمله مهم‌ترین ویژگی پوست مصنوعی در ساخت دف می‌توان به داشتن کوک ثابت، عدم جذب رطوبت، عدم تغییر کوک در حال اجرا، تاب برنداشتن کمانه، نداشتن بوی نامطبوع، عدم انتقال بیماری و عدم افت ارزش ساز به دلیل پایین آمدن کیفیت پوست اشاره کرد.
آموزش ضربه تم در دف
اولین گام در آموزش دف، یادگیری ضربه تم است. با استفاده از ضربه تم می‌توان صدای بم را تولید کرد. ضربه تم، ضربه‌ای است که با کمک دست راست بر روی مرکز دف نواخته می‌شود. البته، در صورتی که نوازنده چپ‌دست باشد، ضربه تم را با کمک دست چپ بر روی مرکز دف می‌نوازد.
به منظور نواختن ضربه تم، انگشت شست دست راست را مماس با قسمت میانی کمانه دف قرار می‌دهید، کمی مچ دست را خم می‌کنید و از قسمت بند انگشتان بر روی مرکز دف ضربه می‌زنید. لازم به ذکر است که حتماً باید با اصول درست گرفتن دف در دست آشنایی داشته باشید.
چه نکاتی باید در نواختن ضربه تم در نظر گرفته شود:
- در اجرای ضربه تم، دست را نباید بیش از اندازه منقبض کنید. همچنین، دست نباید شل نیز باشد. در هر دو حالت، دست خیلی زود از نواختن این ساز خسته خواهد شد.
- نواختن ضربه تم باید از طریق حرکت کامل مچ دست انجام شود. هنرجویانی که تازه شروع به نواختن این ساز کرده‌اند، می‌توانند مهارت‌های خود را تکرار و تمرین ضربه تم بهبود دهند.
- در اجرای ضربه تم حتماً باید انگشتان خود را به هم بچسبانید و از هم جدا نکنید.
- بعد از زدن ضربه، دقت کنید که کف دست بر روی دف قرار نگیرد زیرا موجب خفه شدن صدای آن خواهد شد.
آموزش ضربه بک یا کناره در دف
گام دوم در یادگیری دف، ضربه بک یا کناره است. ضربه بک تولیدکننده‌ی صدای نازک است. به منظور اجرای این حرکت، ابتدا باید انگشتان دست را به درستی یاد بگیرید. نامگذاری انگشتان دست در نواختن دف به این صورت است: انگشت شست: انگشت شماره 1، انگشت اشاره: انگشت شماره 2، انگشت میانی: انگشت شماره 3، انگشت حلقه: انگشت شماره 4 و انگشت کوچک: انگشت شماره 5.
برای اجرای ضربه بک یا کناره، انگشت شماره 3 و 4 را به هم بچسبانید و به گونه‌ای روی دف قرار دهید که انگشت شماره 4 روی لبه چوب بنشیند. ضربه بک یا کناره، صدای زیرتری را نسبت به ضربه‌ی تم (تولیدکننده صدای بم) ایجاد می‌کند.
چه نکاتی باید در نواختن ضربه تم در نظر گرفته شود:
- اجرای این ضربه نیازی به فشردن دست ندارد. دست را آنقدر فشار دهید که بتوانید به راحتی ضربه بک یا کناره را اجرا کنید.
- اجرای این حرکت نیز با حرکت کامل مچ دست انجام می‌شود.
- بعد از اجرای ضربه‌ی بک یا کناره، کف دست را روی صفحه قرار ندهید زیرا موجب خفه شدن صدای تولید شده می‌گردد.
یادگیری ضربه تم و ضربه بک یا کناره بسیار اهمیت دارد. در نتیجه، باید برای درست اجرا کردن این دو ضربه وقت بگذارید و عجله نکنید.
تمرینات بیشتر در نواختن دف
مهارت در دف‌نوازی از طریق تکرار و تمرین زیاد به دست می‌آید. دو حرکت نامبرده در این آموزش، یعنی ضربه تم و ضربه بک یا کناره را با فواصل زمانی مشخص اجرا کنید. این دو حرکت از حرکات پایه‌ای نواختن دف به شمار می‌روند؛ در نتیجه، تسلط و درست اجرا کردن آن‌ها از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است.
ابتدا، ضربه تم را برای 4 مرتبه تکرار کنید و بعد به سراغ اجرای ضربه بک یا کناره بروید. این حرکت را نیز برای مثلاً 4 مرتبه تکرار کنید. بعد از تسلط بر هر دو حرکت، می‌توانید آن‌ها را یکی در میان اجرا کنید (یعنی، یک ضربه تم، یک ضربه بک، یک ضربه تم، یک ضربه بک و …).
جالب است بدانید که تمریت دف‌نوازی در مقابل آینه نیز بسیار موثر است. زمانی که در مقابل آینه شروع به دف‌نوازی می‌کنید، تمام نقاط ضعف خود در طرز نشستن و اجرای حرکات را متوجه می‌شوید و می‌توانید آن‌ها را یکی یکی برطرف کنید.
سخن پایانی
دف از جمله محبوب‌ترین سازهای کوبه‌ای ایرانی محسوب می‌شود که نواختن آن نیاز به تمرین و تکرار زیاد دارد. حرکت ضربه تم و ضربه بک یا کناره از جمله مهم‌ترین حرکات دف‌نوازی به شمار می‌رود. در این مقاله، نکات کلیدی در آموزش این دو حرکت ارائه شد.