تار از محبوب‌ترین سازهای ایرانی به شمار می‌رود که سالهاست هنرجویان بسیار زیادی را به جذب خود کرده است. نوازندگان مشهور بسیار زیادی در زمینه نواختن تار در ایران وجود دارند، ازجمله حسین علیزاده، جلیل شهناز و محمدرضا لطفی. در این مقاله، شما را بیشتر با ساز تار و اجزای آن آشنا خواهیم کرد. با ما همراه باشید.
ساز تار
تار نوعی ساز زهی با طول حدود 95 سانتی‌متر است که در ساخت آن از چوب، پوست، استخوان، زه و فلز استفاده می‌شود. وسعت صدای این ساز حدود 3 اکتاو است. با وجود این که در تاریخ نام چندان زیادی از این ساز برده نشده است اما احتمال می‌رود که تار از دویست سال پیش در ایران نواخته شده است. به همین دلیل است که آن را می‌توان یکی از سازهای موسیقی ملی ایرانی دانست.
به منظور نواختن ساز تار، نوازنده باید در حالت نشسته، ساز را روی ران پای خود قرار دهد. در این حالت، دست تار طرف چپ نوازنده و کاسه طنینی طرف راست او قرار می‌گیرد. نوازنده با تغییر وضعیت انگشتان دست چپ روی دسته تار و ضربه زدن روی سیم‌ها به کمک مضراب دست راست، شروع به نواختن می‌کند. لازم به ذکر است که در گذشته تار دارای پنج سیم بود و به همین دلیل، پنج تار هم نامیده می‌شد. تار امروزی با شش سیم از کارهای غلامحسین درویش است.
اجزای تشکیل‌دهنده ساز تار
همانطور که گفته شد، ساز تار از اجزای تشکیل‌دهنده مختلفی تشکیل شده است. در ادامه، به بررسی اجزای این ساز می‌پردازیم.
پوست
پوستی که در تار استفاده می‌شود، از قسمت نازک پوست حیواناتی ازقبیل بز یا بره است. پوست، ارتعاشات خرک را به کاسه منتقل می‌کند. پوستی از کیفیت خوب برخوردار است که بدون چربی و سفیدک باشد.
خرک ساز تار
خرک، قسمتی از تار است که از جنس استخوان ساخته می‌شود و روی دسته و شیطانک قرار می‌گیرد. طول خرک، 5 سانتی‌متر و ارتفاع آن 2 سانتی‌متر است. خرک دارای شیارهای کم‌عمقی است که سیم‌ها روی آن قرار می‌گیرند. خود خرک نیز روی پوست ثابت می‌شود. خرک برای این که ثابت بماند، باید به قسمت سیم‌گیر که در انتهای بدنه کاسه است، وصل شود.
کاسه طنینی
کاسه طنینی از دو تکه گلابی شکل چوبی تشکیل شده است؛ یکی از آن‌ها بزرگ‌تر از دیگری است. به تکه گلابی شکل بزرگ‌تر، کاسه و به تکه گلابی شکل کوچک‌تر، نقاره گفته می‌شود. خرک روی پوست کشیده شده بر دهانه باز کاسه و نقاره قرار می‌گیرد. به منظور ساخت کاسه طنینی معمولا! از چوب درخت توت استفاده می‌شود.
سرپنجه
سرپنجه که با نام جعبه کوک نیز شناخته می‌شود، جعبه توخالی از جنس چوب است که در بالای دسته قرار می‌گیرد. روی سرپنجه، شش گوشی (به تعداد سیم‌های تار) وجود دارند. لازم به ذکر است که جنس چوب بکار رفته برای ساخت سرپنجه مشابه جنس چوب کاسه است.
دسته ساز تار
دسته ساز تار معمولاً از چوب درخت گردو یا توت ساخته می‌شود. دسته دارای طول حدوداً 50 سانتی‌متر و قطر حدوداً 4 سانتی‌متر است که به صورت یک لوله توپر می‌باشد. قسمت جلو دسته به منظور انگشت‌گذاری کاملاً صاف ساخته می‌شود در حالی که قسمت پشت آن، نیم دایره است و دستان‌ها در فاصله‌های کاملاً مشخص روی آن قرار می‌گیرند.
یک طرف دسته تار به نقاره و طرف دیگر به سرپنجه متصل است. علاوه بر این، برای جلوگیری از فرسایش چوب در قسمت انگشت‌گذاری روی دسته، دو رشته نوار استخوانی در سطح روی دسته تعبیه می‌شوند.
گوشی‌ها
همانطور که گفته شد، تعداد گوشی‌ها به اندازه تعداد سیم‌هاست. از آنجایی که تار دارای شش سیم است، پس شش گوشی هم دارد که در هر طرف، سه گوشی قرار می‌گیرد. گوشی‌ها به شکل میخ‌های درشت سرپهن هستند و از آن‌ها برای کوک کردن ساز استفاده می‌شوند. هر چه کیفیت گوشی‌ها بهتر باشد، کوک کردن ساز نیز آسان‌تر است.
شیطانک ساز تار
شیطانک یک قطعه دو میلی‌متری است که بین دسته و سرپنجه قرار دارد و از جنس استخوان ساخته می‌شود. این قطعه هم‌عرض با دسته ساز تار است. شیارهای کم‌عمقی روی این قطعه باریک وجود دارند و هر یک از سیم‌ها روی یکی از این شیارها قرار می‌گیرند و به طرف گوشی می‌روند.
دستان‌ها
دستان از جنس زه یا روده درهم‌تنیده حیوانات چهارپا یا نخ نایلون است. برای ساخت ساز تار از 28 دستان استفاده می‌شود. آن‌ها را دور دسته می‌بندند و گره می‌زنند. این گره‌ها در شیار بالای دسته قرار می‌گیرند. محل قرار گرفتن دستان در ساز تار ثابت نیست و بستگی دارد که قطعه نواخته شده در چه دستگاهی باشد.
سیم‌گیر
سیم‌گیر از جنس چوب، شاخ یا استخوان ساخته می‌شود و در انتهای بدنه قرار می‌گیرد. روی سیم‌گیر، شیارهایی تعبیه شده است که محل قرار گرفتن گره سرسیم هستند.
مضراب ساز تار
مضراب یک قطعه فلزی است که معمولاً از برنج ساخته می‌شود. طول آن حدود 3 تا 4 سانتی‌متر است و از آن برای ضربه زدن روی سیم‌ها استفاده می‌شود. لازم به ذکر است که قسمتی از مضراب که در دست نوازنده قرار می‌گیرد، با موم پوشیده می‌شود. این کار باعث می‌شود تا در دست گرفتن مضراب توسط نوازنده راحت‌تر باشد.
سیم ساز تار از چه جنسی ساخته می‌شود؟
ساز تار دارای شش سیم از جنس فلز است که با قطرهای مختلف ساخته می‌شوند. به طور کلی، دو سیم اول فلزی سفید رنگ با قطر 18 تا 20 درصد، سیم‌های سوم و چهارم برنجی زرد رنگ با قطر 18 تا 22 درصد، و سیم پنج و اخوان فلزی سفید رنگ با قطر کمتر هم‌صدای سیم‌های اول و دوم هستند. سیم ششم نیز سیم بم فلزی زرد رنگ با قطر 38 درصد است که یک اکتاو از سیم‌های اول و دوم بم‌تر می‌باشد.
سخن پایانی
تار یکی از سازهای زهی اصیل و قدیمی ایرانی محسوب می‌شود. در این مقاله، به معرفی اجزای مختلف تشکیل‌دهنده این ساز پرداختیم. این ساز از دو کاسه کوچک و بزرگ ساخته می‌شود. به کاسه کوچک، نقاره می‌گویند. نقاره به دسته وصل می‌شود و خرک هم روی پوست کاسه قرار می‌گیرد. دو روکش استخوانی در کناره‌های دسته تار که حدود 45 تا 50 سانتی‌متر است، کشیده می‌شود. این روکش‌ها معمولاً از استخوان شتر تهیه می‌شوند. جعبه گوشی ساز تار نیز در قسمت بالایی دسته است و با توجه به این که تار دارای شش سیم است، در هر طرف سه گوشی در سطح جانبی جعبه قرار می‌گیرند.