موسیقی و انواع سازهای آن همواره از دیر باز مورد توجه مردمان مختلف بوده و بخشی جدا نشدنی در هر فرهنگی می‌باشد. با استفاده از موسیقی می‌توان حس‌های مختلفی را به شنونده القا کرد و پنجره‌ای رو به روحش گشود. از جمله سازهایی که همواره مورد توجه هنرمندان است، سازهای کوبه ای می‌باشد. سازهای کوبه ای اولین نوایی هستند که انسان‌ها به ارمغان آورده اند؛ به طور کلی هر یک از آلات موسیقی امروزه دارای ریشه‌ای از سازهای کوبه ای می‌باشند. منظور از سازهای کوبه ای یا پرکاشن، سازهایی است که به وسیله تکان، سایش، ضربه، خراش یا هر عمل دیگری که باعث نوسان می‌شود، صدا می‌سازند. اگرچه عموما وظیفه اصلی سازهای کوبه ای اجرای ریتم آهنگ می‌باشد، دارای قابلیت تولید ملودی نیز هستند. در ادامه با ما همراه باشید تا به معرفی انواع ساز کوبه ای بپردازیم.

انواع ساز کوبه ای:

انواع ساز کوبه ای شامل دو دسته سازهای کوبه ای با کوک معین و سازهای کوبه ای با کوک نامعین هستند. کوک معین و نامعین بودن سازها به ساختار آن‌ها بستگی دارد و به پیشرفته بودن بودن آن‌ها مرتبط نیست. ساز کوبه‌ ای با کوک معین نسبت به ساز کوبه ای با کوک نامعین زودتر ساخته شده اند و قدیمی تر هستند. در ادامه به معرفی برخی از سازهای هر دو گروه می‌پردازیم.

آشنایی با انواع ساز کوبه ای با کوک معین:

نوازندگان می‌توانند کوک در ساز کوبه ای با کوک معین را برای نواختن قطعه‌ مورد نظر، تعیین نمایند. ساختار سازهای کوبه ای با کوک معین با ساختار سازها با کوک نامعین متفاوت است. برخی از انواع سازه کوبه ای با کوک معین عبارت اند از:

• تیمپانی:

ساز تیمپانی از آن دسته سازهایی است که با گذر زمان تغییراتی در آن به وجود آمده و توانسته جایگاه خود را در میان سازهای مدرن به دست آورد. ساز تیمپانی متشکل از یک جام بزرگ مسی و یا فلزی است که روی دهانه آن پوست قرار دارد؛ این جام بر روی پایه قرار می‌گیرد. بر روی محیط دایره مانند جام، پیچ‌هایی وجود دارد که پوست را می‌توان با سفت کردن آن کشید. همچنین بر روی یکی از نقاط دایره، اهرمی وجود دارد که برای کوک کردن ساز می‌باشد. در ساختار سازهای تیمپانی جدیدتر، از پدال برای کوک کردن استفاده می‌شود. این ساز اصالتا برای قاره آمریکا می‌باشد ولی در سراسر دنیا وجود دارد و در موسیقی کم و بیش به کار گرفته می‌شود.

• زیلوفون:

ساز زیلوفون از نظر صدا دهی و حتی خود ساز، با دیگر سازهای کوبه‌ای متفاوت است. این ساز متشکل از تعدادی تیغه‌های چوبی با اندازه طول‌های متفاوت است که و چیدمان آن‌ها همچون ردیف کلاویه‌های پیانو می‌باشند. در نوع قدیمی این ساز از جعبه‌ رزنانس استفاده نمی‌شد ولی در مدل‌های جدیدتر، جعبه رزنانس به کار گرفته می‌شود که طنین و حجم زیبایی به صدای خشک و سرد این ساز می‌بخشد. نت‌های تولید شده توسط این ساز، دوام کمی دارند ولی دارای صدای درخشان و تیزی هستند. قدیمی‌ترین ساز زیلوفون مربوط آسیای شرقی می‌باشد ولی امروزه در اقصی نقاط دنیا یافت می‌شود.

• ماریمبا:

یکی از انواع ساز کوبه ای، ساز زیبا و پرکاربرد ماریبما می‌باشد. ساختار این ساز شامل چوب و تعدادی فلز است که با زدن چوبک‌ها بر روی چوب، صدایی شبیه به ضرب کوبیدن در طبل تولید می‌کند. ساختار کلی ساز ماریمبا شامل پلاک‌های فلزی، برجستگی چوبی و فلزهای تنظیم کننده می‌باشد که هرکدام کاربرد مختص به خودشان را دارند. این ساز، ریشه آفریقایی دارد ولی به دلیل کاربردهای مناسب آن، جایگاه خوبی در میان موسیقی‌دانان سراسر جهان دارد.

 

آشنایی با انواع ساز کوبه ای با کوک نامعین:

منظور از ساز کوبه ای با کوک نامعین، آن دسته از سازهای کوبه ای هستند که کوک مشخص و واحدی دارند و نوازندگان دیگر قادر به تغییر کوک آن‌ها نیستند. برخی از انواع ساز کوبه ای با کوک نامعین به شرح زیر می‌باشد:

• تنبک:

یکی از مهم‌ترین انواع ساز کوبه ای، تنبک می‌باشد که نقش به‌سزایی را در موسیقی ایرانی ایفا می‌کند. سایزهای مختلف تنبک، کاربردهای متفاوتی دارند؛ اندازه‌های کوچک‌تر برای تکنوازی و اندازه‌های بزرگ‌تر برای ارکسترها به کار گرفته می‌شود. ساختار کلی تنبک شامل دهانه بزرگ، دهانه کوچک، پوست، تنه تنبک و نفیر می‌باشد. بر روی دهانه بزرگ، پوست ساز وجود دارد؛ برای یکسان بودن صدا در کل قسمت‌ها، این بخش به صورت یک دایره منظم می‌باشد. دهانه کوچک بخشی برای خروج صداهایی است که توسط ضربات دست از ارتعاش پوست تولید می‌شوند و به بخش نفیر متصل می‌باشد. حساس‌ترین بخش ساختار تنبک، پوست است که از پوست حیواناتی چون بره، آهو، بز، میش و … تولید می‌شود. تنه تنبک حجیم‌ترین بخش ساز است که با وجود شیارهایی بر روی آن، مانع لیز خوردن دست می‌شود. کوچک‌ترین قسمت ساز، نفیر می‌باشد که مابین تنه و دهانه کوچک قرار گرفته است. همانطور که ذکر شد، تنبک یکی از سازهای خوش آوای ایرانی می‌باشد؛ از نوازندگان بسیار معروف آن می‌توان محمد اخوان، ارژنگ کامکار، مرتضی اعیان، همایون شجریان، پژمان حدادی و دیگر بزرگان این عرصه را نام برد.

• هنگ درام:

از جمله موفق‌ترین انواع ساز کوبه ای جدید، می‌توان ساز هنگ درام را نام برد. یکی از دلایل محبوبیت این ساز در بین مردم، صدای خاص و ویژه آن می‌باشد. هنگ درام از فلز سخت ساخته شده است و فرو رفتگی‌‌ها و برجستگی‌های صفحه رویی، نازک و حساس است. درنتیجه برای نواختن آن، باید دقت کافی را داشت؛ زیرا ضربه محکم منجر به خارج شدن نت‌ها از کوک می‌شود. ساز هنگ درام الهام گرفته از سازهای سنتی بومیان آمریکای جنوبی و آفریقا می‌باشد و برای اولین بار در سوئیس ساخته و به دنیای موسیقی وارد شد.

• دف:

یکی از معروف‌ترین، پرطرفدارترین و در عین حال قدیمی‌ترین انواع ساز کوبی، دف می‌باشد. دف دارای حلقه‌‌ای چوبی می‌باشد که بر روی آن پوست نازکی قرار دارد که با ضربه‌های انگشت، به نواختن آن می‌پردازند. ساختار دف شامل ۴ جزء اصلی کلاف، حلقه‌ها، پوست و گل میخ می‌باشد. منظور از کمانه همان حلقه چوبی با عرض کم‌تر از  ۵ الی ۶.۵ سانتی‌متر است. پوست بر روی این کمانه کشیده می‌شود و چنانچه این حلقه به طور کامل متقارن باشد، پوست به صورت یکسان بر روی آن قرار می‌گیرد که این امر موجب صدای بهتر ساز دف می‌شود. محل گذاشتن انگشت شست در قسمت فرو رفتگی پشتی چوب است که اصطلاحا آن را شستی می‌نامند. پوست ساز دف بهتر است کهنه و از جنس پوست حیواناتی مانند میش، گوسفند، بز و آهو باشد. حلقه‌ها در واقع همان میخ‌های شبیه به قلابی هستند که در جدار داخلی کمانه قرار دارند. گل میخ برای نگه داشتن گوی کمانه در بخش پشتی کاربرد دارد و شبیه به پونز می‌باشد. از ساز کوبه ای دف، اغلب در خاورمیانه به‌خصوص در ایران، استفاده می‌شود و در موسیقی سنتی ایران دارای جایگاه ویژه‌ای می‌باشد. از جمله نوازندگان معروف ایرانی ساز دف، می‌توان به مسعود حبیبی و بیژن کامکار اشاره کرد.

سخن پایانی

همانطور که پیش‌تر خواندید، ساز کوبه ای از طریق کوبیدن یا ضربه زدن توسط نوازنده آن، صدا را تولید می‌کند و انواع ساز کوبه ای در صنعت موسیقی ایرانی و خارجی به کار گرفته می‌شود. از محبوب‌ترین و قدیمی‌ترین سازهای کوبه ای ایرانی می‌توان به تنبک و دف اشاره نمود که همواره مورد توجه و استقبال ایرانیان قرار دارد. تیم آوای هیوا امیدوار است که این مطالب برای شما مفید بوده باشد؛ از همراهی شما سپاس‌گزاریم.