یکی از پرتکرارترین سوالها این است که چگونه ساز نی بنوازیم؟ دلیل این موضوع را می توان در محبوبیت زیاد ساز نی دانست. نی سازی است کهن که در تمامی نواحی ایران معمول است. ساز نی از جمله سازهای بادی کهن است که از گیاه نی و از ۶ گره و هفت بند تشکیل شده است که به همین دلیل به آن نی هفت بند می گویند. هنگام نواختن نی هوا از دهانه آن وارد شده و با انگشت گذاری بر سوراخ ها و تغییر فشار هوا، صداهای مختلف بوجود می آیند. نوازنده نی را بصورت عمودی در دست می گیرد و دهانه ساز را بین دو دندان جلویی بالای فک قرار می دهد.
طول ساز نی حدود ۳۰ الی ۶۵ سانتی متر است و قطری معادل ۱.۵ الی ۳ سانتی متر دارد. تعداد ۵ سوراخ در قسمت جلویی و یک سوراخ در پشت نی تعبیه شده است. هرچه ساز نی باریکتر و کوتاه تر باشد صدای خروحی از ساز زیرتر است و برعکس. لازم به ذکر است ساز نی قابل کوک کردن نیست و از جمله سازهای تکنوازی محسوب می شود.
تمامی فواصل موسیقی ایرانی با ساز نی قابل اجرا هستند. اما معمولا با توجه به اینکه نی سازی است که در طبیعت رشد می کند، هیچ دو نی کاملا از هر جهت یکسانی وجود ندارد. از اینرو در هر نی یک یا دو صدا وجود ندارد و یا به سختی قابل اجرا هستند. به طور عمده حدود دو اکتاو میانی در ساز نی به خوبی قابل اجراست. اما باید بدانید به طور کلی وسعت معمول ساز نی دو نیم اکتاو می باشد که به چهار منطقه ی بم و بم نرم، صدای اوج، صدای غیث و صدای پس غیث(ذیل) تقسیم می شود.
برای دمیدن در ساز نی نیز باید از نفس ذخیره شده داخل شش‌ها استفاده کرد. برعکس تمام سازهای بادی، هنگام نواختن نی دهان فرد باید کاملا باز باشد و به‌همین دلیل، کنترل تنفس سخت شده و فرد نوازنده برای نواختن حرفه‌ای، باید به‌صورت منظم تمرین کند. با استفاده از ساز نی می‌توان به‌راحتی، تکنیک‌هایی مانند ویبراسیون، استاکاتو، تریل، گیلساندو و… را انجام داد.
در نت نویسی ساز نی از کلید سل در خط حامل استفاده می شود.
نت ها و فواصل موسیقی در ساز نی
وسعت صدای نی به 3 اکتاو می‌رسد و این ساز 5 صدا یا ریجستر دارد که هر یک از آن‌ها بسته‌به نحوه دمیدن هوا در نی انتخاب می‌شوند. صداهای ساز نی عبارتند از:
- صدای بم و بم نرم
- صدای اوج
- صدای غیث
- صدای پس غیث
در ادامه به توضیح فواصل و نحوه انگشت گذاری این موارد می پردازیم. اگر دوست دارید بدانید چگونه ساز نی بنوازیم؟ بهتر است خوب با نت های ساز نی آشنا شوید.
طریقه انگشت گذاری در ساز نی
سوراخ های پنجگانه روی نی از پایین به بالا شماره گذاری می شوند. انگشت کوچک هر دستی که پایین تر قرار گرفت آزاد است و روی سوراخی قرار نمی گیرد. انگشت دوم روی سوراخ اول، انگشت سوم(میانی) بین سوراخ اول و دوم و انگشت چهارم (اشاره) روی سوراخ دوم قرار میگیرد. همچنین انگشت شست نیز پشت نی به حالت تکیه گاه سوراخ پشتی ساز را می پوشاند.
انگشت اول (کوچک) دست بالاتر نیز آزاد است و وظیفه اجرایی ندارد. انگشت دوم روی سوراخ سوم، انگشت سوم (میانی) روی سوراخ چهارم و انگشت چهارم (اشاره) روی سوراخ پنجم قرار میگیرد. سوراخ پشت نی که ششمین سوراخ است با انگشت شست همین دست پوشانده می شود.
بعضی از نوازندگان هستند که عادت دارند دست چپ را پایین قرار داده و دست راست را به سمت بالا قرار می‌دهند. این مورد کاملا شخصی بوده و تفاوتی در اجرا ندارد پس دست های خود را به هر ترتیبی که راحت تر هستید روی ساز قرار دهید. حالت‌ها و وضعیت‌های مختلفی برای انگشت‌گذاری روی ساز نی وجود دارد که با استفاده از آن‌ها می‌توان صدای مختلفی را تولید کرد. این وضعیت‌ها عبارتند از:
صدای بم در ساز نی
اجرای نت دو بم (Do)
وضعیت اول یک حالت دسته بسته است که در این حالت، تمامی انگشتان نوازنده روی ساز نی قرار می‌گیرند. نی در این وضعیت، نی در بلندترین حالت خود قرار داشته و در همین راستا، صدا نیز در بم‌ترین حالت خود است. برای تولید صدایی بم‌تر از صدای اصلی نیز، نوازندگان می‌توانند زاویه بین لب و نی و همچنین فشار هوایی که وارد نی می‌کنند را افزایش دهند.
اجرای نت ر بم (Re)
در این حالت، فرد نوازنده دست راستش را از روی سوراخ اول نی برداشته و سایر انگشتان به همان حالت، باقی می‌مانند. صدای اصلی این وضعیت که در محدوده بم قرار دارد، «نغمه ر» میباشد
اجرای نت می کرن بم (Mi)
در این حالت، انگشت سوم دست راست از روی سوراخ سوم برداشته شده و از این طریق، نوازنده می‌تواند صدا را در محدوده‌های مختلف و مورد نظر خود تولید کند. صدای می نیز با نفس و فشار هوای طبیعی در محدوده بم نغمه کرن و با افزایش فشار هوای دمیده شده ایجاد می‌شود.
اجرای نت می بمل بم (♭Mi)
در این وضعیت نوازنده می‌تواند با یک شیوه انگشت‌گذاری، نغمه می بمل را در محدوده بم ایجاد کند. برای این منظور، باید انگشت سوم خود را به‌صورت نصفه روی سوراخ دوم قرار دهید. اجرای این تکنیک در سرعت های بالاتر کمی دشوار است و نیاز به تمرین مداوم دارد.
اجرای نت فا بم (Fa)
در این حالت انگشت‌گذاری ساز نی، نوازنده باید هر دو انگشت دست راست را از روی سوراخ‌ها برداشته و انگشت اول از دست چپ خود را نیز از روی سوراخ سوم بردارد. صدایی که در این وضعیت تولید می‌شود، در محدوده نت فا قرار دارد. علاوه‌بر آن، در این وضعیت اجراری زیرترین نت‌های پس غیث مشکل است و عملا ارزش صوتی ندارد.
اجرای نت فا دیز بم (♯Fa)
در این وضعیت می‌توان نت فا دیز را اجرا کرد. برای این منظور از روش نیم‌انگشت استفاده می‌شود. نوازندگانی که در نی نوازی ماهر هستند با استفاده از تکنیک نیم‌انگشت می‌توانند صدای فا سری را هم ایجاد کنند. در این حالت انگشت‌گذاری، محدوده‌ی پس غیث اجرا می‌شود و تنها اغلب نوازندگان نابغه در اجراهای خاص قادر به اجرای این تکنیک هستند.
اجرای نت سل بم (Sol)
در این وضعیت از انگشت‌گذاری ساز نی، نوازنده باید تمامی انگشتان نبه جز شست انگشت چپ را از روی سوراخ‌های موجود روی نی بردارد و از طریق می‌تواند نفمه سل را در محدوده بم بنوازد. برخی از نوازندگان ساز نی، در این وضعیت می‌توانند صدای سل را در محدوده صدایی پس غیث تولید کنند.
اجرای نت لا بم (La)
این وضعیت از انگشت‌گذاری ساز نی، انگشت‌گذاری دست باز نامیده می‌شود. در این حالت، تمامی انگشتان نوازنده از روی سوراخ‌های ساز نی برداشته می‌شوند و صدایی که تولید می‌شود یک صدای زیر است و در واقع، زیرترین صدایی است که در نواختن ساز نی می‌توان ایجاد کرد. نوازنده با تغییر فشار هوایی که وارد نی می‌شود و با تغییر زاویه ساز نی با لب، می‌تواند به‌صورت پیوسته نغمه سی بمل را به نغمه لا تبدیل کند. این وضعیت توسط خوانندگان بسیاری در آوازهای دشتی نواخته می‌شود و در واقع، برترین ویژگی ساز نی، اجرای آواز دشتی با استفاده از این ساز است.
اجرای نت سی بم (Si)
نت سی در این اکتاو وجود ندارد اما اکثر نوازنده‌ها می‌توانند نت سی بم را با استفاده از لب‌ها اجرا کنند. برای اجرای نت سی لازم است هنگام نواختن این نت لب ها را از سمت مخالفی که نی در دهان قرار دارد کشیده و در نی بدمیم.
صدای اوج در ساز نی
اکتاو اوج دقیقا همانند صدای بم است اما یک اکتاو بالاتر را شامل می‌شود. همچنین، دو نت آخر یعنی همان سل و لا، در اکتاو اوج با اکتاو صدای غیث مشترک است.
صدای غیث در ساز نی
نت‌هایی که برای تشکیل صدای غیث در این اکتاو وجود دارند همراه با نحوه انگشت‌گذاری‌هایشان، شامل:
اجرای نت سل غیث (Sol)
نت سل: برای اجرای نت سل غیث، شما با دست بسته این کار را انجام خواهید داد که از این نظر با سل اوج مشترک است.
اجرای نت لا غیث (La)
نت لا: برای اجرای نت لا، سوراخ 1 انتهای نی را آزاد کنید؛ دقیقا روش اجرای نت لا غیث با لا اوج مشترک است.
اجرای نت سی بمل غیث (♭Si)
برای اجرای نت سی بمل در حالت غیث انگشت اول را کاملا برداشته و انگشت دوم را نیمه روی سوراخ دوم قرار می دهیم.
اجرای نت سی غیث (Si)
برای اجرای نت سی غیث سوراخ‌های 1 و 2 را آزاد بگذارید.
اجرای نت دو غیث (Do)
روش اجرای نت دو غیث به این صورت است که سوراخ‌های 1 و 2 و3 آزاد باشند.
اجرای نت دو دیز غیث (♯Do)
برای نواختن نت دو# در ساز نی، سوراخ‌های 1 تا 4 را آزاد کنید.
اجرای نت ر غیث (Re)
برای اجرای نت ر غیث، سوراخ‌های 1 تا 5 در ساز نی باید آزاد باشند.
اجرای نت می غیث (Mi)
برای اجرای نت می، با دست باز این کار را انجام دهید.
صدای پس غیث در ساز نی
صدای پس‌غیث نیز دقیقا همانند اکتاوهای بم و اوج انجام می‌شود اما یک اکتاو از اوج و دو اکتاو از بم بالاتر است. سه نت اول این صدا نیز، یعنی نت‌های دو، ر و می با غیث مشترک هستند. امکان اجرای نت آخر یعنی لا که حالت دست باز است وجود ندارد و حتی نت سل نیز در نی‌های کوچک به‌صورت نامفهوم شنیده می‌شود.
کوک ساز نی
برعکس سایر سازها، نی کوک ندارد و برای کوک‌های مختلف سازهای متفاوتی ساخته می‌شود.
چطور کوک ساز نی خود را پیدا کنیم؟
اگر در حالت بم سوراخ پشت نی توسط نوازنده گرفته شده و سپس در ساز دمیده شود، صدای حاصله براساس دیاپازون هر نتی که بود، آن نت کوک ساز نی است. به‌عنوان مثال، اگر در این حالت ساز صدای نت سل بدهد یعنی نی، سل است.
در این نوشته، شما با ساز نی، معرفی نت های این ساز، انگشت گذاری نت ها و طریقه نواختن نی آشنا شدید. اگر شما هم سوالی مشابه چگونه با ساز نی بنوازیم؟ در ذهن خود دارید این مطلب می تواند به خوبی به شما کمک کند. یادتان باشد که رمز موفقیت در نواختن نی، تمرین کردن مداوم است. با کمک مطالبی که یاد گرفتید، شروع به نواختن ساز نی کنید و هر روز در نواختن این ساز دلنواز، بهتر شوید. از اینکه تا انتهای این نوشته با ما همراه بودید از شما متشکریم. هر سوالی درباره ساز نی و روش نواختن با آن داشتید، همینجا بپرسید. مشاورین آموزشگاه موسیقی آوای هیوا، بهترین آموزشگاه موسیقی در غرب تهران آماده پاسخدهی به سوالات شما هستند.
استاد محسنی عالی آموزشگاهم بینظیر دستتون درد نکنه
بی شک بهترین و آرامش بخش ترین آموزشگاه فعال با پرسنل با عشق و مسئولیت پذیر هستید
استاد قاضی عالی هستش دمشون گرممممم من خیلی راضی هستم
عالی آموزشگاه خوبی بهتون پیشنهاد میکنم
استاد قاضی عالی هستن
آموزشگاه درجه یک
خانم قاضی که بینظیره
من مدتی هست آموشگاه آوای هیوا میام عالی هستش به شما هم پیشنهاد میکنم
من کلاس پیانو استاد پیرجانی خیلی راضیم
من میام کلاس پیانو و خیلییییییییییییییی راضی هستم 🙂❤🤞🏻
آموزشگاه خوبی هستش جو صمیمی و عالی استاد ملکی و قاضی هم که حرف ندارن
آموزشگاه عالی با اساتید عالی🌹🌹🌹
استاد خانقاهی عالی هستن.آموزشگاه عالی
چ جالب ک با استاد قاضی هم فامیل هستیم خخخخ
باعث افتخار هست حضور شما
سلام از اینکه لطف کردید واین مطالب ارزشمند را جمع آوری کردید ودر اختیار علاقمند های نی قرار دادید بی نهایت سپاسگزارم ،ضمنا اگر امکان دارد این مطالب را به صورت تصویری همراه با نی آموزش دهیدبا تشکر فراوان.
سلام. ممنون از لطفتون به آموزشگاه موسیقی آوای هیوا
بله حتما به روی چشم سعی میکنیم آموزش های ویدیویی هم تهیه کنیم از آموزش موسیقی و روش نواختن سازها
سلام در مورد طول ساز نی که فرمودید 30 سانت الی 65 میباشد اشتباهی صورت نگرفته است بنده نی با طول هشتاد سانت وبالاتر رو هم دیدم
سلام و ممنون از نظرتون
طولی که ذکر شده، رایج ترین حالت هست. اما نی هایی با سایز متفاوت هم گاها دیده میشه.
بصورت کلی هرچه قطر نی بیشتر بشه از طولش کم میشه و اگر قطر کمتر بشه و نی باریک باشه باید به طولش اضافه کرد.